Στις λατινογενείς γλώσσες, η συνηγορία δηλώνεται με τον όρο «advocacy». Ο όρος αυτός προέρχεται από το λατινικό «advocare» που σημαίνει ότι καλούμαι να μιλήσω υπέρ ή εκ μέρους κάποιου ατόμου ως μάρτυρας ή συνήγορος. Είναι, επομένως, σαφείς οι νομικές συνδηλώσεις του όρου, όπως και το γεγονός ότι παραπέμπει σε συνθήκες δημόσιας διαβούλευσης ή αντιπαράθεσης. Αντιστοίχως και στα ελληνικά, η πρώτη σημασία του όρου στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής είναι νομική, δηλώνοντας την υπεράσπιση διαδίκου την οποία αναλαμβάνει ο συνήγορος στο δικαστήριο. Ως δεύτερη σημασία παρατίθεται η θερμή υποστήριξη ενός προσώπου ή μιας υπόθεσης ή άποψης.
Ίσως λόγω αυτής της εννοιολογικής καταγωγής της έννοιας είναι και σήμερα έντονη μια αυθόρμητη αίσθηση ότι η συνηγορία συνδέεται στενά είτε με δικαστήρια, νόμους, ανώτατες αρχές, και φυσικά δικηγόρους, είτε με το lobbying, δηλαδή την προσπάθεια επηρεασμού των θεσμών μέσα από τη στενή επαφή με εκπροσώπους τους. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι αρκετά πιο πολύπλοκη.
Για την ακρίβεια, αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει κάποιος κοινά αποδεκτός ορισμός της συνηγορίας. Ίσως κιόλας δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι οι ορισμοί της συνηγορίας είναι τόσοι όσες οι ομάδες και τα άτομα που την ασκούν. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η συντριπτική πλειονότητα των οδηγών και των ερευνών γύρω από τη συνηγορία διακρίνεται σε δύο είδη. Οι οδηγοί του πρώτου είδους επικεντρώνονται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις συνηγορίας που έχουν πραγματοποιηθεί ή είναι εν ενεργεία, παρουσιάζουν δηλαδή μελέτες περίπτωσης. Οι οδηγοί του δεύτερου είδους παρουσιάζουν αναλυτικά τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν τη συνηγορία οι οργανισμοί που συγγράφουν τους εν λόγω οδηγούς, καταγράφουν δηλαδή το πρωτόκολλο λειτουργίας των οργανισμών αυτών σε περιπτώσεις συνηγορίας.
Η τάση αυτή αποτυπώνει εύγλωττα την αδυναμία να υπάρξει μια κοινή, καθολική φόρμουλα συνηγορίας, με τη μορφή μιας μεθόδου που θα γεμίζει με διαφορετικό περιεχόμενο κάθε φορά αλλά θα παραμένει αναλλοίωτη στα βήματά της. Αντιθέτως, το πώς θα υλοποιηθεί μια αποτελεσματική συνηγορία εξαρτάται από τη σύνθεση πολλών και διαφορετικών παραγόντων, οι οποίοι θα καθορίσουν όχι μόνο το περιεχόμενό της, αλλά και τα βήματα που θα ακολουθηθούν, τον χαρακτήρα που θα προσλάβει, τη διάρκειά της κ.ο.κ.
Έχει όμως ενδιαφέρον ότι όλοι οι διαφορετικοί ορισμοί της συνηγορίας διατηρούν στο κέντρο τους την έννοια της φωνής: μιλώ, δίνω φωνή, φωνάζω, υπερασπίζομαι. Ίσως έτσι φέρνουν ακόμα περισσότερο στο προσκήνιο και μια άλλη εκδοχή της δημόσιας υπεράσπισης ενός ανθρώπου ή μιας άποψης, αυτή του ανθρώπινου μεγάφωνου. Του μεγαφώνου δηλαδή που δημιουργείται από τα σώματα των ατόμων που κινητοποιούνται για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους και που, για να ακουστούν τα αιτήματά τους παντού, τα φωνάζουν δυνατά δημιουργώντας ηχώ.
Πιο κάτω παρατίθενται ενδεικτικά διάφοροι ορισμοί της συνηγορίας που προτείνονται από διαφορετικούς φορείς. Η πληθώρα των προσεγγίσεων σηματοδοτεί ότι η διαφορετικότητα έγκειται στο στοιχείο εκείνο της συνηγορίας το οποίο αναδεικνύεται ως κυρίαρχο και το οποίο νοηματοδοτεί, ως εκ τούτου, τον σχεδιασμό και τον τρόπο υλοποίησης. Την ίδια στιγμή όμως, μέσα σε αυτή την ετερότητα, σκιαγραφούνται και τα κοινά στοιχεία, οι συνισταμένες που μπορούν να εξαχθούν από τις επιμέρους δράσεις συνηγορίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Μπορεί να μην είναι εύκολο να βγάλουμε άκρη με τους ορισμούς, ίσως όμως να μην είναι και τόσο αναγκαίο τελικά. Για να κατανοήσουμε όσο το δυνατόν πιο βαθιά τη συνηγορία και τις διαφορετικές επιτελέσεις της, είναι πολύ πιο χρήσιμο να συζητήσουμε τις λέξεις-κλειδιά που εμφανίζονται σε κάθε διαθέσιμη οπτική συνηγορίας, δημιουργώντας ένα φάσμα εννοιών ικανό να αναδείξει κάθε πτυχή των πρακτικών που αναλαμβάνονται.
Αλλαγή: Η αλλαγή των υφιστάμενων πολιτικών, των νόμων, των πρακτικών κ.λπ.
είναι κεντρικό χαρακτηριστικό των δράσεων συνηγορίας και βρίσκεται σε άμεση σύνδεση με τη Θεωρία της Αλλαγής.
Η καταγραφή πραγματικών αλλαγών στο εκάστοτε νομικό πλαίσιο αποτελεί σημαντικό μετρήσιμο στόχο στη μακρά
διαδικασία της κοινωνικής αλλαγής, που κατοχυρώνει δικαιώματα αλλά και διαμορφώνει ένα καλύτερο πλαίσιο για
μελλοντικές διεκδικήσεις.
Επιρροή: Η άσκηση πίεσης στους φορείς χάραξης πολιτικής και η επιρροή στις πολιτικές
αποφάσεις για τη διαμόρφωση πολιτικών είναι εξίσου κεντρικός στόχος των στρατηγικών συνηγορίας και μπορεί να
έχει είτε μεσοπρόθεσμο είτε μακροπρόθεσμο χαρακτήρα.
Ευαισθητοποίηση: Τόσο σε νομοθετικό όσο και γενικότερα σε κοινωνικό επίπεδο, η αλλαγή δεν
μπορεί να έρθει εάν δεν ευαισθητοποιηθούν όσο το δυνατόν περισσότερες ομάδες, ώστε να την απαιτήσουν και να
εργαστούν γι’ αυτήν.
Στάσεις: Από τους πιο σημαντικούς μακροπρόθεσμους στόχους της συνηγορίας είναι η αλλαγή των
στάσεων των πολιτών, όπως αυτή επιχειρείται να καλλιεργηθεί μέσα από την ενημέρωση, τις επιμέρους παρεμβάσεις,
την εκπαίδευση και τις συνεργασίες.
Αντιμετώπιση αδικίας: Η αποκατάσταση των αδικιών που επηρεάζουν μικρότερες ή μεγαλύτερες
κοινωνικές ομάδες είναι στο επίκεντρο των δράσεων συλλογικοτήτων της κοινωνίας των πολιτών.
Αντιμετώπιση ανισότητας: Η προσπάθεια άρσης της ανισότητας είναι επίσης στον πυρήνα της
στρατηγικής των οργανώσεων που παρεμβαίνουν για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συνδέεται
οργανικά με τη συνολική οπτική της θεωρίας της αλλαγής.
Στο ερώτημα σχετικά με τα υποκείμενα άσκησης συνηγορίας, υπάρχουν συνήθως τρεις βασικές απαντήσεις. Παρατίθενται εδώ ενδεικτικά, καθώς τις περισσότερες φορές, και ανάλογα με τις ανάγκες κάθε συγκεκριμένου θέματος, επιλέγεται ένας εφαρμοσμένος συνδυασμός των διαφορετικών αυτών προσεγγίσεων.
• Υλοποιείται από άτομα και οργανισμούς που δεν επηρεάζονται άμεσα, όπως το προσωπικό και τα μέλη οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.
• Η επιλογή αυτού του είδους συνηγορίας μπορεί να είναι αναγκαία σε περιπτώσεις που οι πληττόμενες
κοινότητες δεν μπορούν να μιλήσουν λόγω ευαλωτότητας, κινδύνου για την ακεραιότητά τους και φόβου. Είναι
επίσης λειτουργική όταν η συνηγορία χρειάζεται να υλοποιηθεί σε κέντρα λήψης αποφάσεων που βρίσκονται πολύ
μακριά από τις πληττόμενες κοινότητες ή που η συμμετοχή σε αυτά απαιτείται να είναι δι’ αντιπροσώπου (π.χ.
διεθνείς οργανισμοί).
Τα βήματα αυτά αποτελούν επίσης τους κόμβους για την αποτύπωση ενός πραγματικού σχεδιασμού στρατηγικής
συνηγορίας, τον οποίον οι συμμετέχουσες οργανώσεις διαμορφώνουν σταδιακά, ξεκινώντας από την αρχή της
επιμόρφωσης και ολοκληρώνοντάς τον στο τέλος της.
• Αυτός ο τρόπος συνηγορίας, παρότι συχνά παρέχει μεγαλύτερη και ταχύτερη πρόσβαση στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων, δύσκολα διασφαλίζει ότι οι επιθυμίες και οι απόψεις των πληττόμενων ομάδων εκπροσωπούνται με τον τρόπο που θα ήθελαν.
• Επιπλέον, περιορίζει τις δυνατότητες ευρύτερης κινητοποίησης κοινωνικών ομάδων και άρα της ενδυνάμωσής τους, καθώς και της πιο συστηματικής επιρροής στη δημόσια σφαίρα και στις επικρατούσες στάσεις.
• Υλοποιείται συνεργατικά μεταξύ των ενδιαφερόμενων ομάδων και άλλων που δεν επηρεάζονται άμεσα, συμπεριλαμβανομένων των μελών οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.
• Η προσέγγιση αυτή είναι χρήσιμη όταν οι συμβαλλόμενες ομάδες υποστηρίζουν τα ίδια ή παρόμοια αιτήματα και δεσμεύονται αμοιβαία σε μια κοινή διεκδίκηση.
• Το πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι ότι συνδέει τα δίκαια αιτήματα των πληττόμενων με την εμπειρία και την εξειδίκευση των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, την ίδια στιγμή που πολλαπλασιάζει τον αριθμό όσων υλοποιούν δράσεις συνηγορίας.
• Το μειονέκτημα είναι ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας ανισότιμης συνεργασίας, όπου οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και τα μη πληττόμενα μέλη τους θα κυριαρχούν στον σχεδιασμό και την υλοποίηση, ειδικά στον βαθμό που διαθέτουν περισσότερους πόρους και τεχνογνωσία από τα πληττόμενα άτομα.
• Τον σχεδιασμό και τις δράσεις συνηγορίας αναλαμβάνουν οι ίδιες οι άμεσα ενδιαφερόμενες ομάδες για λογαριασμό τους. Όπου κρίνεται αναγκαίο, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και τα μέλη τους που δεν πλήττονται άμεσα μπορούν να συνεισφέρουν σε θέματα διαμόρφωσης και βελτίωσης δεξιοτήτων, στην παροχή τεχνογνωσίας καθώς και της απαραίτητης υλικοτεχνικής υποδομής.
• Η προσέγγιση αυτή είναι αποτελεσματική στις περιπτώσεις που οι πληττόμενες ομάδες έχουν τη δυνατότητα να υπερασπιστούν τον εαυτό τους χωρίς να κινδυνεύουν, και επίσης είναι αρκούντως ενδυναμωμένες ώστε να μιλήσουν ελεύθερα και να επιδιώξουν ευρύτερη κοινωνική κινητοποίηση.
• Το πλεονέκτημα είναι ότι μπορούν οι ίδιες οι ομάδες να ελέγξουν πώς θα παρουσιάσουν τα αιτήματά τους και ποια διαδικασία περιγραφής και υπεράσπισής τους θα ακολουθηθεί, λαμβάνοντας οι ίδιες την ευθύνη των ενδεχόμενων συμβιβασμών.
• Το μειονέκτημα είναι η συνήθως περιορισμένη πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεων και τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής.
Οι στόχοι απεύθυνσης και άσκησης πίεσης στο πλαίσιο μιας στρατηγικής συνηγορίας μπορεί να είναι ποικίλοι:
• κυβερνητικοί αξιωματούχοι
• κρατικοί αξιωματούχοι
• εκλεγμένοι εκπρόσωποι
• κρατικές υπηρεσίες και θεσμοί
• διακυβερνητικοί οργανισμοί
• εθνικοί ή διεθνικοί οργανισμοί
• μη κρατικά ιδρύματα
• εταιρείες και ιδιωτικοί φορείς
• ΜΜΕ
• ομάδες πολιτών
• άτομα με επιρροή
Ανάλογα με το θέμα που μας απασχολεί και τον στόχο που βάζουμε, τις δυνατότητές μας, αλλά και την εκτίμηση των γενικών πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, μπορούμε να προσανατολιστούμε σε μια στρατηγική συνηγορίας που θα:
• ασκείται με επίκεντρο τους θεσμούς ή και εντός των θεσμών, θα στοχεύει δηλαδή να επηρεάσει τους κρατικούς φορείς χάραξης πολιτικής.
• θέτει στο επίκεντρο την εκτός των θεσμών δράση, στοχεύοντας στην αλλαγή της στάσης μιας συγκεκριμένης ομάδας πολιτών ή στη γενικότερη ευαισθητοποίηση.
• αναλαμβάνει τόνο καταγγελτικό και αποκαλυπτικό του υφιστάμενου προβλήματος (name and shame).
• επιλέγει έναν λιγότερο επιθετικό και περισσότερο συμβουλευτικό χαρακτήρα παρέμβασης (constructive engagement).
• είναι διαρκής, διατηρώντας έναν ρόλο εποπτείας διεθνών ή εθνικών θεσμών.
• είναι ορισμένης διάρκειας και θα ολοκληρώνεται με την επίτευξη του στόχου που είχε τεθεί στο πλαίσιο αντιμετώπισης ενός συγκεκριμένου ζητήματος.
Αντιστοίχως πολλαπλά είναι και τα επίπεδα παρέμβασης των ομάδων που ασκούν συνηγορία:
• ατομικό (σε περιπτώσεις εκλογών, καθημερινών αποφάσεων και στάσεων κ.ο.κ.)
• μικρή κοινότητα (π.χ. χώρος εργασίας, χώρος διασκέδασης, σχολείο, πανεπιστήμιο)
• τοπικό (π.χ. γειτονιά)
• δημοτικό-νομαρχιακό
• εθνικό
• πανευρωπαϊκό
• διεθνές
Το έργο «Διεκδικούμε την Αλλαγή! Επιμόρφωση στη Συνηγορία για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, με φορέα υλοποίησης της Διεθνή Αμνηστία ⎼ Ελληνικό Τμήμα. Το πρόγραμμα Active citizens fund, ύψους € 12 εκ., χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014 – 2021, γνωστού ως EEA Grants. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της βιωσιμότητας της κοινωνίας των πολιτών και στην ανάδειξη του ρόλου της στην προαγωγή των δημοκρατικών διαδικασιών, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active citizens fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow.
